Σωκράτης (9ο Μέρος)

Σωκράτης: Πόση ήταν η επίδραση του στον Αριστοτέλη.

Επέλεξα να μελετήσουμε τον Αριστοτέλη για τον λόγο ότι έζησε είκοσι χρόνια μέσα στην Ακαδημία του Πλάτωνα αλλά και δεν είχε κανένα προσωπικό ενδιαφέρον για τον Σωκράτη. Ζυγίζοντας τη σκέψη του όσο πιο αμερόληπτα μπορούσε, είχε σαν σκοπό, όπως και για όλους τους προκατόχους του, να μελετήσει τις ιδέες τους και να τις δοκιμάσει στη λυδία λίθο των δικών του φιλοσοφικών προϋποθέσεων, προκειμένου να διαπιστώσει κατά πόσο είχαν συνεισφέρει στην πρόοδο της φιλοσοφίας και εάν ήταν ακόμη χρήσιμες για ενσωμάτωση σένα καινούργιο φιλοσοφικό σύστημα, ή κατά πόσο έπρεπε να απορριφθούν ως λανθασμένες. Έτσι δεν υπήρξε καμία αισθηματική εμπλοκή, όπως στην περίπτωση του Αριστοφάνη (ο οποίος με φανερό μίσος διακωμωδούσε τον Σωκράτη), καθώς του Ξενοφών και του Πλάτωνα(οι οποίοι ενδιαφέρονταν ειλικρινά να υπερασπιστούν τη μνήμη του φίλου τους, «του πιο δίκαιου ανθρώπου της εποχής του»).

Για να γνωρίσει τον Σωκράτη ο Αριστοτέλης είχε βέβαια τα συγγράμματα του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα, του Αισχίνη και άλλων σωκρατικών όπως του Αντισθένη, καθώς και «τα λεγόμενα άγραφα δόγματα» του Πλάτωνα, στα οποία αναφέρεται σένα σημείο. Πάνω απ’ όλα είχε μπροστά του τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους και για είκοσι χρόνια την προσωπική διδασκαλία του ίδιου του Πλάτωνα.

Είχε έρθει στην Αθήνα μόλις δεκαοκτώ χρονών, διότι η φήμη της πλατωνικής σχολής είχε φθάσει και στη βορινή πατρίδα του. Ο Πλάτων έλειπε τότε στη Σικελία, αλλά οι διάλογοι είχαν κυκλοφορήσει, και τίποτε άλλο δεν μπορούσε να είναι φυσικότερο για τον ενθουσιώδη νεαρό από το να τους διαβάσει και να προετοιμαστεί έτσι για την επιστροφή του μεγάλου άνδρα. Ότι τους είχε διαβάσει, επιβεβαιώνεται απ’ το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να σκεφτεί καμιά καλύτερη πηγή έμπνευσης για τις δικές του πρώτες προσπάθειες στο γράψιμο. Όπου ο θάνατος του φίλου του Εύδημου τον παρακίνησε να γράψει περί αθανασίας πάνω στο πρότυπο του Φαίδωνα, ενώ η κεντρική μορφή του διαλόγου του Νέρινθος ήταν ένας χωρικός, ο οποίος είχε τόσο πολύ εντυπωσιαστεί από την ανάγνωση του Γοργία, ώστε εγκατέλειψε το χωράφι και τ’ αμπέλια του για να αφοσιωθεί ολόψυχα στον Πλάτωνα. Από την άποψη τούτη, ο Αριστοτέλης έμεινε πιο πίσω απ’ την υπόλοιπη Ακαδημία, η οποία το 367, με την καθοδήγηση του Πλάτωνα, ήταν ήδη απορροφημένη με τις οντολογικές και επιστημονικές δυσκολίες που δημιουργούσε η θεωρία των υπερβατικών ιδεών και έτεινε όλο και περισσότερο προς μαθηματικές λύσεις των φιλοσοφικών προβλημάτων. Μπορούμε να νιώσουμε κάπως τον νεαρό έφηβο, και που στην ωριμότητά του θα εκφράσει τη λύπη του που «για τους νεότερους η φιλοσοφία έχει γίνει μαθηματικά»(Μεταφ. 992^α32), εάν εκείνη την περίοδο έβρισκε λίγο δύσκολο να παρακολουθήσει τις συζητήσεις τους και στρεφόταν με ανακούφιση στα πιο σωκρατικά θέματα της ηθικής και της αθανασίας, που πραγματεύονταν αυτοί οι διάλογοι.

Τώρα ο Αριστοτέλης που γεννήθηκε το 384, δεν είχε το πλεονέκτημα της προσωπικής γνωριμίας με τον Σωκράτη. Είχε όμως τα ανεκτίμητο πλεονέκτημα να έχει εργαστεί επί είκοσι χρόνια στην Ακαδημία όταν σχολάρχης ήταν ο Πλάτων, πράγμα που θα του έδωσε τη μοναδική ευκαιρία να μάθει αυτό ακριβώς που θέλουμε να ξέρουμε περισσότερο από κάθε τι άλλο, δηλαδή τη σχέση ανάμεσα στη φιλοσοφία του Σωκράτη και τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Ο Ξενοφών, έχοντας συγκεντρώσει φιλόπονα, από μνήμης κι από άλλες πηγές, αναμνήσεις γύρω απ’ το Σωκράτη και τις συζητήσεις του, τις χρησιμοποίησε όσο καλύτερα μπορούσε και με τον δικό του, συχνά αδέξιο και πεζό τρόπο, για να υπερασπιστεί τη ζωή και το παράδειγμα του. Ο Πλάτων όμως προσφέρει μια σειρά από φιλοσοφικά και λογοτεχνικά αριστουργήματα, τους δραματικούς διαλόγους, στου οποίους όμως δεν είναι εύκολο να διακρίνει κανείς τι προέρχεται από τον ίδιο τον Σωκράτη, τι έχει μετασχηματιστεί απλώς από την καλλιτεχνική δύναμη του συγγραφέα και τι αντιπροσωπεύει το αποτέλεσμα των παρατηρήσεων του ίδιου του Πλάτωνα πάνω στις συνέπειες της σκέψης του διδασκάλου του και της προσπάθειάς του να την ενισχύσει απέναντι στην κριτική. Ο Αριστοτέλης στο Περί Ψυχής ίσως να μας δίνει την απάντηση.

(402a)Παρ’ όλου που νομίζουμε ότι η γνώση και η επιστήμη είναι από τα ωραία και πολύτιμα πράγματα, αλλά άλλη από τις επιστήμες υπερέχει άλλης ή για την ακρίβεια (τα μαθηματικά ) ή γιατί υπάρχει γνωριμία πραγμάτων πιο υψηλών και θαυμασιωτέρων (όπως η αστρονομία), όμως την ιστορία της ψυχής (σήμερα θα λέγαμε ψυχολογία ), δυνάμεθα και για τους δύο αυτούς λόγους να την τοποθετήσουμε ανάμεσα των πρώτων επιστημών. Φαίνεται πως η γνώση της ψυχής είναι (έχει) μεγάλη συμβολή στη γνώση της όλης αλήθειας (της φιλοσοφικής σκέψης για την ψυχή) και μάλιστα της φύσεως . Γιατί η ψυχή είναι η αρχή των πλασμάτων, τα οποία έχουν ζωή. Αναζητούμε να εξετάσουμε και να μάθουμε πρώτα τη φύση και την ουσία της ψυχής (για τον Σωκράτη, γνώρισμα της ψυχής), έπειτα τι πραγματικά είναι και τι φαινομενικά αυτής (ψυχής), από τα οποία άλλα μεν φαίνονται ότι είναι ιδιάζοντα της ψυχής πάθη, άλλα δε ότι υπάρχουν και ζώα καθώς έχουν κι εκείνα ψυχή.

(402a)

Τῶν καλῶν καὶ τιμίων τὴν εἴδησιν ὑπολαμβάνοντες, μᾶλλον δ’ ἑτέρανἑτέρας ἢ κατ’ ἀκρίβειαν ἢ τῷ βελτιόνων τε καὶ θαυμασιωτέρων εἶναι, δι’ ἀμφότερα ταῦτα τὴν περὶτῆς ψυχῆς ἱστορίαν εὐλόγως ἂν ἐν πρώτοις τιθείημεν. δοκεῖ δὲ καὶ πρὸς ἀλήθειαν ἅπασαν ἡγνῶσις αὐτῆς μεγάλα συμβάλλεσθαι, μάλιστα δὲ πρὸς τὴν φύσιν· ἔστι γὰρ οἷον ἀρχὴ τῶν ζῴων.ἐπιζητοῦμεν δὲ θεωρῆσαι καὶ γνῶναι τήν τε φύσιν αὐτῆς καὶ τὴν οὐσίαν, εἶθ’ ὅσα συμβέβηκε περὶ αὐτήν· ὧν τὰ μὲν ἴδια πάθη τῆς ψυχῆς εἶναι δοκεῖ, τὰ δὲ δι’ ἐκείνην καὶ τοῖς ζῴοιςὑπάρχειν.

Και παρακάτω γράφει για απόδειξη της ψυχής (Αριστοτελική γνώμη), και διαίρεση (Πλατωνική άποψη). Ο Αριστοτέλης του οποίου τα ενδιαφέροντα είναι καθαρά φιλοσοφικά, μας λέει με λίγες κοφτές προτάσεις που, κατά τη γνώμη του, τελειώνει η σκέψη του Σωκράτη και αρχίζει η σκέψη του Πλάτωνα. Αυτός ήξερε και συνεπώς η συμβολή του είναι ανεκτίμητη: «επί Σωκράτους το δε ζητείν τα περί φύσεως έληξε, προς την χρήσιμη αρετή και την πολιτική δε απόκλεινον οι φιλοσοφούντες».

Δεν έχω καμία πρόθεση να επιχειρήσω να σας οδηγήσω μέσα από τον τρομερό λαβύρινθο των αλληλοσυγκρουόμενων απόψεων που έχουν διατυπωθεί πάνω σ’ αυτό το θέμα, αλλά ίσως να παραστεί ανάγκη για συζήτηση, αν μου επιτραπεί να παραθέσω μια δυο γνώμες ανθρώπων από αυτούς που έχουν πει τα πιο πρόδηλα και λογικά πράγματα και με τα οποίους θα επιθυμούσα να συνταχθώ κι εγώ.

(Είναι δυνατόν να κάνουμε στα σοβαρά την υπόθεση ότι μέσα στα είκοσι χρόνια που ο Αριστοτέλης ήταν μέλος της σχολής του Πλάτωνα, να μην έμαθε πολλά από τον Πλάτωνα, ή από παλαιότερα μέλη της σχολής, για την προέλευση της θεωρίας των Ιδεών, όπως ακριβώς έμαθε τόσα πράγματα για τις νεότερες ιδέες του Πλάτωνα, που δεν βρίσκουμε πουθενά στους διαλόγους; Είναι υπερβολικά απίθανο, και επιπλέον έχουμε άμεσες αποδείξεις ότι δεν είναι αλήθεια. Πρώτα απ’ όλα, ο Αριστοτέλης δεν μπορούσε να είχε μάθει απ’ τους διαλόγους ότι ο πρώτος δάσκαλος του Πλάτωνα ήταν ο Κρατύλος. Δεν υπάρχει τίποτε στον Κρατύλο ή σε κανένα άλλο πλατωνικό έργο που να υποδουλώνει κάτι τέτοιο. Ύστερα, κι αυτό έχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία, η δήλωση πως ο Πλάτων και όχι ο Σωκράτης «διαχώρισε» τις καθολικές έννοιες [τα καθόλου] και τις ονόμασε Ιδέες, δείχνει πως δεν έπαιρνε κατά γράμμα τα πολλά χωρία των διαλόγων όπου ο Σωκράτης κάνει τούτα τα δύο πράγματα.)

Συνεχίζεται….