Σωκράτης (5ο Μέρος)

Ο πιο ασυνήθιστος χώρος που αναζητήθηκαν ποτέ σοβαρές πληροφορίες για ένα φιλόσοφο είναι ασφαλώς η αθηναϊκή κωμωδία του πέμπτου αιώνα π. Χ. Με τον σαρκασμό, τις τερατώδεις φαλλικές ενδυμασίες και την χονδροειδή φάρσα της. Έτσι κι εμείς θαρρετά θα αναζητήσουμε τον Σωκράτη στα λόγια του συγγραφέα, με την έντονη σατιρική πάντα διάθεση Αριστοφάνη. Μόλο που ο στόχος ήταν βέβαια το γέλιο, πολλά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των έργων εδράζονταν στις τελετουργικές απαρχές της κωμωδίας και αντιπροσώπευαν μια παράδοση την οποία ο ποιητής κωμωδιογράφος δεν είχε την ελευθερία να καταργήσει. Μέσα στο πλαίσιο της παράδοσης έβαζε στο στόχαστρο της κριτικής του τους τρόπους και τις συνήθειες τις εποχής, αλλά και συγκεκριμένα άτομα τα οποία για διάφορους λόγους αποδοκίμαζε. Στους νεότερους χρόνους δεν υπάρχει αντίστοιχο φαινόμενο, αν και η κριτική με κωμικά μέσα είναι αρκετά γνωστή στη σάτιρα και την πολιτική γελοιογραφία.

Ο Αριστοφάνης και τέσσερις ακόμη συγγραφείς της παλαιάς κωμωδίας, ο Καλλίας, ο Αμειψίας, ο Εύπολις, ο Τηλεκλείδης αναφέρουν τον Σωκράτη. Οι δε Αμειψίας και Αριστοφάνης τον παρουσιάζουν και στη σκηνή.

Ο Αριστοφάνης είναι ο μόνος σύγχρονος του Σωκράτη του οποίου το έργο <Νεφέλες> που σχεδόν όλο πραγματεύεται για τα “δήθεν” πιστεύω του Σωκράτη, έφτασε ολόκληρο και σήμερα. Τούτο το έργο γράφτηκε πολύ πριν από τη δίκη του φιλοσόφου και στην κωμωδία αυτή παρουσιάζεται ο «σοφιστής» Σωκράτης να δέχεται στη «σχολή» του τον αφελή/αγράμματο Στρεψιάδη. Ο Σωκράτης του διδάσκει τους νέους θεούς που θα πρέπει να πιστεύει και που είναι : Οι νεφέλες/σύννεφα, το χάος και η γλώσσα.

Σωκράτης: Ἄλλο τι δῆτ᾿ οὐ νομιεῖς ἤδη θεὸν οὐδένα πλὴν ἅπερ ἡμεῖς, τὸ Χάος τουτὶ καὶ τὰς Νεφέλας καὶ τὴν Γλῶτταν, τρία ταυτί ;….

Με υποσχέσεις τον πείθει πως με την πάρα πολύ σκληρή εξάσκηση στη φιλοσοφία και την ρητορική θα γίνει ικανός να μεταπείθει τους δανειστές του, να περνά ο λόγος του στην εκκλησία του Δήμου, βασικά, έτσι να πετύχει σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής του.

Φανερά λοιπόν λανθάνει ο μη αντικειμενικός Αριστοφάνης και με σφοδρό μίσος, (γιατί είχε διαδοθεί, πως είχε συνδεθεί το όνομα του Σωκράτη με το όνομα του Ευριπίδη, με τον υπαινιγμό ότι τάχα του έγραφε ο Σωκράτης τα δράματα), απεικονίζει κωμικά τον Σωκράτη που του είχε φορτώσει όλα τα μισητά και υπερβολικά χαρακτηριστικά που ήξερε για τους σοφιστές. Αλλά πως γίνετε και δεν διέφερε από τους σοφιστές;

Είναι απλό.

Ο Σωκράτης ουδέποτε ασχολήθηκε με την φυσική (σοφιστική) φιλοσοφία. Αντίθετα είναι ο κύριος μετατραπείς της φιλοσοφίας προς τον «έσω» άνθρωπο (εαυτό, ψυχή). Από την άλλη πάλι μεριά οι Νεφέλες απαλλάσσουν τον Σωκράτη από την ευθύνη της ανήθικης διδασκαλίας των σοφιστών. Ο επίδοξος μαθητής του πηγαίνει σ΄ αυτόν με την προσδοκία να μάθει πώς να εξαπατά, και να ενθαρρύνεται σε αυτό από το χορό:

…Χορος. Παρθένοι ὀμβροφόροι,ἔλθωμεν λιπαρὰν χθόνα Παλλάδος, εὔανδρον γᾶν Κέκροποςὀψόμεναι πολυήρατον· οὗ σέβας ἀρρήτων ἱερῶν, ἵνα μυστοδόκος δόμος ἐν τελεταῖς ἁγίαιςἀναδείκνυται·

οὐρανίοις τε θεοῖς δωρήματα, ναοί θ᾿ ὑψερεφεῖς καὶ ἀγάλματα,

καὶ πρόσοδοι μακάρων ἱερώταται εὐστέφανοί τε θεῶν θυσίαι θαλίαι τε παντοδαπαῖσιν ὥραις, ἦρίτ᾿ ἐπερχομένῳ Βρομία χάρις

εὐκελάδων τε χορῶν ἐρεθίσματα καὶ μοῦσα βαρύβρομος αὐλῶν….

Μα στην πραγματικότητα το μόνο που του μαθαίνει ο Σωκράτης είναι ένα σωρό άχρηστα και ουτοπικά πράγματα. Η μεγαλύτερη λοιπόν, απ’ τις Νεφέλες, κατηγορία εναντίον του είναι ότι σπαταλά το χρόνο του σε φλυαρίες και σχολαστικές συζητήσεις.

…..Σωκράτης: Ποίους θεοὺς ὀμεῖ σύ ; Πρῶτον γὰρ θεοὶ

ἡμῖν νόμισμ᾿ οὐκ ἔστι…..

Σωκράτης: Καὶ συγγενέσθαι ταῖς Νεφέλαισιν εἰς λόγους,

ταῖς ἡμετέραισι δαίμοσιν ;…..

Σωκράτης:. Αὗται γάρ τοι μόναι εἰσὶ θεαί, τἄλλα δὲ πάντ᾿ ἐστὶ φλύαρος….

Το μίσος του Αριστοφάνη είναι εμφανές όπου τον αναφέρει ευκαιριακά και σε άλλες κωμωδίες με το ίδιο ύφος. Ενώ οι άλλοι συγγραφείς στις κωμωδίες τους δεν έχουν δυσφημιστικές αναφορές. Ο Αμειψίας π.χ. λέει στον Κόννο ότι ο Σωκράτης μπορεί να είναι ανόητος, πειναλέος, φτωχοντυμένος και γεννημένος να εξοργίζει τους παπουτσήδες (διότι ποτέ δεν φορούσε παπούτσια), αλλά διαθέτει μεγάλη καρτερία και ποτέ δεν ξεπέφτει στην κολακεία. Ο Εύπολις πάλι λέει για τον Σωκράτη πως δεν ήξερε ούτε και νοιαζόταν που θα έβρισκε το επόμενο γεύμα του. Επιπλέον τον παρουσιάζει ως ρυπαρό(στην κυριολεξία «άπλυτο»), ακατάσχετο πολυλογά που του άρεσε να σπαταλά το χρόνο του σε διαλεκτικές λεπτολογίες. Μια πετυχημένη γελοιοποίηση πρέπει να βασίζεται σένα διαβόητο γεγονός, ή σε κάτι που ο κόσμος πιστεύει πως είναι διαβόητο. Πρόκειται, πράγματι, για μια καρικατούρα, αλλά θα πρέπει να είμαστε ανόητοι αν δεν αναρωτηθούμε ποια είναι τα πραγματικά γεγονότα που ερμηνεύουν την καρικατούρα, και αν δεν μπορούμε να τα διακρίνουμε να εμφανίζονται ξανά από διαφορετική άποψη, οπτική γωνία, στα όσα μας λέει ο Ξενοφών και ο Πλάτωνας. Εάν δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε, έστω υπό το κάλυμμα της καρικατούρας και της μισητής διακωμώδησης, μερικά από τα γνωρίσματα που βρίσκουμε στις πιο σοβαρές αφηγήσεις για τον Σωκράτη, αυτές που μας προσφέρουν άλλοι προσωπικοί του γνώριμοι, είναι θεμιτό να το θεωρούμε ως επιβεβαίωση της ιστορικής τους αληθοφάνειας και ίσως μπορεί και να μας ενθαρρύνει, με τις δέουσες βέβαια επιφυλάξεις, στο να χρησιμοποιούμε τον Αριστοφάνη για να διευρύνουμε αποκτημένες γνώσεις.

Ο Ξενοφών και ο Πλάτων αναφέρονται αρκετές φορές στη κακή μεταχείριση του Σωκράτη απ’ τους κωμωδιογράφους, αν και οι αναφορές αυτές δεν αφορούν οπωσδήποτε όλες τον Αριστοφάνη. Στον <Οικονομικό>(11,3) ο Σωκράτης λέει «ότι υποτίθεται πως είναι πολυλογάς, ότι μετράει αέρα κοπανιστό και- η πιο ανόητη απ’ όλες τις κατηγορίες- ότι είναι φτωχός», ενώ στο <Συμπόσιο>(6,6) ο Ξενοφώντας κάνει μια απευθείας αναφορά στις Νεφέλες, όταν ο «ιμπρεσάριος» ρωτάει με αγένεια τον Σωκράτη όχι μόνο αν είναι «αυτός ο λεγόμενος φροντιστής», αλλά κι αν μπορεί να του πει πόσα πόδια ψύλλου βρίσκεται μακριά του, «γιατί αυτού του είδους τη γεωμετρία λένε ότι ασκείς».

Συνεχίζετε….