Σωκράτης (4ο Μέρος)

Για την προσωπική εμφάνιση, το χαρακτήρα και τις συνήθειες του Σωκράτη μπορούμε να καταφύγουμε μ’ εμπιστοσύνη τόσο στον Πλάτωνα όσο και στον Ξενοφώντα, και βρίσκουμε πραγματικά μια γενική συμφωνία στις σχετικές με αυτά τα θέματα περιγραφές τους. Τούτο αποδεικνύει την ιστορική ύπαρξη του μεγάλου φιλοσόφου και δεν αφήνει την παραμικρή υπόνοια ότι μπορεί να είναι ένα ακόμα φανταστικό πρόσωπο. Αλλά γι’ αυτό που μας ενδιαφέρει πρωτίστως, δηλαδή για τη συμβολή του Σωκράτη στη φιλοσοφική και ιδιαίτερα στην ηθική έρευνα, πιστεύω πως το καλύτερο είναι να βασιστούμε κυρίως σ’ αυτούς που ήταν οι ίδιοι φιλόσοφοι και, επομένως, περισσότερο ικανοί να κατανοήσουν. Δηλαδή καταρχήν στον Πλάτωνα αλλά θα μελετήσουμε στην ίδια μελέτη για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, εφ’ όσων ήταν μαθητής και συνεργάτης επί είκοσι χρόνια του Πλάτωνα. Είχε μάθει από αυτόν τη σχέση που υπήρχε ανάμεσα στη δική του σκέψη και την άγραφη διδασκαλία του δασκάλου Σωκράτη. Θα αναρωτηθείτε πως ισχυρίζομαι εδώ ότι ο Πλάτων είναι η κύρια, και ο Ξενοφών μια βοηθητική μόνο πηγή πληροφοριών για τον Σωκράτη ως φιλόσοφο. Αλλά τούτη η ερώτηση και ο ισχυρισμός μας φέρνει αμέσως στο κρισιμότερο σημείο του όλου σωκρατικού προβλήματος, δηλαδή στη σχέση ανάμεσα στη διδασκαλία του Σωκράτη και τη διδασκαλία του Πλάτωνα. Το γεγονός ότι ο Πλάτων ήταν διδάσκαλος- φιλόσοφος ο ίδιος σημαίνει όχι μόνο ότι βρισκόταν σε πιο προνομιακή θέση από άλλους για να συλλάβει το πλήρες νόημα της σωκρατικής διδασκαλίας, μα και ότι στα δικά του χέρια θα προόδευε οπωσδήποτε η φιλοσοφία.

Σωκράτης λοιπόν και Πλάτων.

Ο Πλάτων έζησε πάνω από πενήντα χρόνια μετά το θάνατο του Σωκράτη, η αγάπη και ο θαυμασμός για τον διδάσκαλο του δεν τον έκανε να θεωρήσει πως θα τιμούσε καλύτερα τη μνήμη του αν κατέγραφε απλώς, όσο το δυνατόν κατά λέξη, ότι θυμόταν από τις συζητήσεις τους, χωρίς να προσπαθήσει καθόλου να αναπτύξει τη βαθύτερη σημασία τους. Και μόνο η αφοσίωσή του απαιτούσε να υπερασπιστεί τις απόψεις του Σωκράτη απέναντι στη κριτική που ενυπήρχε μέσα στη φιλοσοφία που αναπτύχθηκε μετά τον θάνατό του, αλλά πως μπορούσε να γίνει αυτό, δίχως την προσθήκη νέων επιχειρημάτων σ’ αυτά που έλεγε ο Σωκράτης όσο ζούσε; Στον κόσμο της φιλοσοφίας, αυτή βέβαια είναι η κανονική σειρά/σχέση ανάμεσα στο έργο δασκάλου μαθητή. Εδώ όμως έχουμε μόνο τη δυσκολία ότι ο ίδιος ο δάσκαλος δεν έγραψε, δεν άφησε κανένα γραπτό, με την βοήθεια του οποίου θα μπορούσαμε να ελέγξουμε τις καινοτομίες του διαδόχου του. Έχουμε να κάνουμε με την εντελώς ασυνήθιστη περίπτωση, όπου ο διάδοχος δεν έγραψε απρόσωπα δοκίμια, αλλά μια σειρά διαλόγων, μερικές φορές με έντονα θεατρική μορφή, σε πολλούς από τους οποίους ο προκάτοχός του είναι ο κύριος ομιλητής. Έτσι ανοίγετε ένα απέραντο πεδίο αμφισβητήσεων γύρω από το ζήτημα του κατά πόσο αυτά που αποδίδονται στο Σωκράτη σ’ ένα πλατωνικό διάλογο αντιπροσωπεύουν και τις απόψεις του ιστορικού Σωκράτη. Η δική μας βέβαια απάντηση στο ζήτημα αυτό θα δοθεί μόνο με την ολοκλήρωση της όλης μελέτης/πραγματείας για τον Σωκράτη, εφόσον θα εμφανίζεται αναγκαστικά σε διάφορα σημεία της αφήγησης. Θα πρέπει ακόμη να γράψω ότι είναι δύσκολο να μην λάβει κανείς υπόψη του ότι ο Σωκράτης ήταν ένας άνθρωπος του πέμπτου αιώνα, ενώ ο Πλάτων του τετάρτου και πως διέθετε το χρόνο αλλά και τα προσόντα να συγκροτήσει μια απάντηση προς τους σοφιστές πληρέστερη από εκείνη που είχε δώσει ο Σωκράτης μέσα στην έξαψη της προσωπικής επαφής και των αντεγκλήσεων μαζί τους.

Η θέση των Burnet-Taylor (αναγνωρισμένων πλέων ιστορικών για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία) είναι : πως οτιδήποτε λέγεται με το στόμα του Σωκράτη σένα πλατωνικό διάλογο πρέπει να ληφθεί σαν κάτι που ο Σωκράτης το είπε πραγματικά κατά τη διάρκεια της ζωής του. Αν τούτο ήταν αλήθεια, πολλά από αυτά που διαμέσου των αιώνων θεωρούνται ως η πιο χαρακτηριστική συμβολή του Πλάτωνα στη φιλοσοφία δεν θα ήταν καθόλου δικά του, παρά μόνο μια αναπαραγωγή της φωνής του διδασκάλου του. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την περίφημη «θεωρία των ιδεών» η οποία αναπτύσσεται με το στόμα του Σωκράτη σε μερικούς από τους σπουδαιότερους πλατωνικούς διαλόγους, όπως στον Φαίδων και την Πολιτεία.

Η θεωρία των ιδεών.

Ο Σωκράτης έλεγε ότι δεν μπορείς να συζητάς ηθικά προβλήματα του τύπου πώς να ενεργεί κάποιος δίκαια, ή αισθητικά προβλήματα, π.χ. εάν ένα πράγμα είναι ωραίο, παρά μόνο αν έχεις προηγουμένως καθορίσει τι εννοείς με τις λέξης «δικαιοσύνη» και «ομορφιά». –Αυτό το ξέρουμε, εκτός από το Πλάτωνα, και από τον Ξενοφώντα αλλά και τον Αριστοτέλη.- Έως να γίνει αυτός ο καθορισμός, ώστε να έχουμε ένα κριτήριο στο νου μας με βάση το οποίο θα μπορούμε να αξιολογούμε ατομικές πράξεις ή αντικείμενα, δεν θα ξέρουμε για τι πράγμα συζητάμε, και η συζήτηση μπορεί να καταλήγει σε αδιέξοδο, επειδή οι συνομιλητές προσδίδουν διαφορετικές έννοιες στις ίδιες λέξεις. Εάν τούτο είναι σωστό, είπε ο Πλάτωνας, θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι τέτοιες έννοιες όπως η δικαιοσύνη ή η ομορφιά έχουν πραγματική υπόσταση, διότι, διαφορετικά ποιο το όφελος να προσπαθούμε να τις προσδιορίσουμε; Είναι μάταιο να ψάχνεις να βρεις ένα γενικό πρότυπο, εάν αυτό είναι μόνο φανταστικό. Κατά συνέπεια, δίδασκε ότι υπάρχει ένας ΤΥΠΟΣ (αρχαία ελληνικά: είδος ή ιδέα) αυτών και άλλων εννοιών, ο οποίος δεν ήταν μια απλή έννοια που υπήρχε στο νου μας, μα είχε αιώνια και αμετάβλητη φύση, ανεξάρτητη απ’ οτιδήποτε μπορεί να νόμιζαν οι άνθρωποι γι’ αυτό. Τούτο είναι ο περίφημος χωρισμός, ή μάλλον η επιβεβαίωση της χωριστής ύπαρξης των ιδεών όπου είναι χωριστές, δηλαδή, τόσο από τα συγκεκριμένα παραδείγματά τους στον κόσμο όσο και από τη σκέψη μας για αυτές. Και η πίστη σε Ιδέες που υπάρχουν έτσι ανεξάρτητα συνιστά αυτό που είναι γνωστό ως «η πλατωνική θεωρία των Ιδεών». Το ότι η θεωρία προήλθε από την σωκρατική απαίτηση για ορισμούς, αλλά ο Πλάτωνας την ξεπέρασε με αυτό τον τρόπο, επιβεβαιώνεται από τον Αριστοτέλη.

Οι μεταγενέστεροι φιλόσοφοι, απ’ τον άμεσο μαθητή του Αριστοτέλη και μετά, είδαν σ’ αυτή τη θεωρία μία νέα αντίληψη της πραγματικότητας, ενώ ο περαιτέρω προβληματισμός και η συζήτηση με τους συμμαθητές του στην Ακαδημία αποκάλυψε και στον ίδιο τον Πλάτωνα σοβαρές εγγενείς δυσκολίες. Παρά ταύτα σίγουρα ο Πλάτων θα πίστευε ότι η θεωρία αυτή δεν είναι τίποτε περισσότερο απ’ την ευνόητη και μόνη δυνατή υπεράσπιση της διδασκαλίας του Σωκράτη και πως ο ίδιος δεν έκανε τίποτε περισσότερο από το να αναδείξει τις επιπτώσεις της. <<Πριν μπορέσεις να αναγνωρίσεις ότι ένα πράγμα είναι ωραίο, πρέπει πρώτα να μπορείς να πεις τι είναι ομορφιά.>>

Έχω γράψει πως είναι πάρα πολύ δύσκολο (σχεδόν ακατόρθωτο), να διαχωρίσουμε τον πολυγραφότατο φιλόσοφο Πλάτωνα από την φιλοσοφική σκέψη του Σωκράτη. Στο επόμενο ιστολογικό θέμα θα αναλύσουμε όσο υπάρχει η δυνατότητα ξεχωριστά τον Σωκράτη.

Συνεχίζετε….