Σωκράτης (2ο Μέρος)

Ας γνωρίσουμε τον Σωκράτη μέσα από τους τέσσερις συγγραφείς και τα βιβλία που γράφτηκαν γι’ αυτόν καθώς είδαμε στο προηγούμενο άρθρο.

Η Ζωή του.

Ο Σωκράτης είναι γέννημα θρέμμα Αθηναίος γιός του Σωφρονίσκου και της Φαιναρέτης απ’ το δήμο Αλωπεκής. Γεννήθηκε το 470 ή το 469 π.Χ., αφού σύμφωνα με τις υπάρχουσες μαρτυρίες η δίκη του και η εκτέλεσή του έγιναν το 399, και ο Πλάτων λέει ότι τότε ήταν 70 χρονών. Λέγεται πως ο πατέρας του ήταν λιθοξόος ή γλύπτης, και το γεγονός ότι ο Πλάτων αναφέρει τον Δαίδαλο ως πρόγονό του (Ευθύφρων 11b, Αλκιβ. Ι 121a ) φαίνεται να το επιβεβαιώνει. Ο πατέρας του Σωκράτη, Σωφρονίσκος, ήταν ένας ευυπόληπτος πολίτης, που μπορούσε να σταθεί με το κεφάλι ψηλά σε οποιοδήποτε κύκλο, εφόσον ο Πλάτων βάζει τον Λυσίμαχο, τον γιό του Αριστείδη, να λέει γι’ αυτόν πως ήταν φίλος του μια ολόκληρη ζωή και πως τον είχε σε εκτίμηση. Είναι λοιπόν απίθανων να ήταν φτωχός, άρα η κατοπινή φτώχεια του Σωκράτη δεν μπορεί παρά να ήταν αποτέλεσμα αποκλειστικά δικής του επιλογής, όπως λέει και ο Πλάτων στην απολογία (23b) .

Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου είχε έντονη στρατιωτική δραστηριότητα και επαινέθηκε πολύ για το θάρρος και την ψυχραιμία του, ιδιαίτερα σε αντίξοες συνθήκες, καθώς και τη μεγάλη αντοχή του. Ο Πλάτων αναφέρει τρεις εκστρατείες στις οποίες έλαβε μέρος. Την πολιορκία της Ποτίδαιας στις αρχές του πολέμου, την ήττα και την συνακόλουθη υποχώρηση των Αθηναίων στο Δήλιο της Βοιωτίας το 424 («ήμουν μαζί του στην υποχώρηση», λέει ο Λάχης στον φερώνυμο διάλογο (181a), «και αν όλοι ήταν σαν τον Σωκράτη, η πόλη μας ποτέ δεν θα πάθαινε εκείνη τη συμφορά»), και την μάχη της Αμφίπολης το 422. Στην εκστρατεία της Ποτίδαιας ήταν που έσωσε τη ζωή του Αλκιβιάδη και έδειξε την απίστευτη εκείνη αντοχή για την οποία μιλάει ο Αλκιβιάδης στο Συμπόσιο.

Ο Πλάτων αναφέρει και τις τρεις εκστρατείες στην Απολογία (28e), του Δηλίου επίσης στον Λάχητα (181a) και στο Συμπόσιο (219e) και στο Χαρμίδη (153a). Ανεξαρτήτως αν έχει εξωραΐσει την ηρωική συμπεριφορά του Σωκράτη δύσκολα θα μπορούσε να επινοήσει τη συμμετοχή του στις επιχειρήσεις τούτες. Άλλωστε είναι μια ιστορία που μας είναι γνωστή κι από άλλους μεταγενέστερους συγγραφείς, μάλιστα αναφέρετε πως ο Σωκράτης ειδοποιημένος από το “δαιμόνιο” του, έσωσε πολλούς από αυτούς που υποχωρούσαν μαζί του από το Δήλιο, με την επιμονή του να πάρουν διαφορετικό δρόμο από τους άλλους ( Πλουτ. Περί του Σωκρ. Δαιμ 581e Κικέρων, De divinatione 1, 54, 123) Σύμφωνα με τον Στράβωνα 9, 2, 7 και τον Διογένη Λαέρτιο 2, 23, εκεί έσωσε τη ζωή του Ξενοφώντα, μεταφέροντάς τον στους ώμους του, όταν εκείνος είχε πέσει απ’ το άλογό του. Υπάρχουν και άλλες μαρτυρίες/συμπεράσματα, τούτες λοιπόν οι αφηγήσεις δείχνουν ότι η παράδοση για τη στρατιωτική θητεία και την ανδρεία του Σωκράτη δεν στηρίζονται μόνο στον Πλάτωνα.

Η επόμενη φορά που τον βρίσκουμε στο κοινωνικό προσκήνιο είναι το 406, όταν αρνείται να υποκύψει στην απαίτηση να δικαστούν ομαδικά, αντί να δικαστεί ο καθένας χωριστά, οι στρατηγοί που δεν μπόρεσαν να περισυλλέξουν τους ναυαγούς τους μετά την νικηφόρα ναυμαχία στις Αργινούσες. Αυτό ήταν παράνομο και συνέπεσε να έχει η «φυλή» του τότε σειρά για την πρυτανεία, πράγμα που σήμαινε ότι αυτοί θα αποφάσιζαν ποια θέματα θα έρχονταν για συζήτηση στην Εκκλησία του Δήμου. Τελικά οι άλλοι πρυτάνεις υπέκυψαν στον εκφοβισμό και συμφώνησαν να φέρουν για συζήτηση την παράνομη πρόταση, και μόνο ο Σωκράτης διαχώρισε τη θέση του. Το αναφέρει ο ίδιος στην πλατωνική Απολογία, όπου λέει ότι ποτέ δεν είχα πολιτικό αξίωμα, αν και υπηρέτησε στη Βουλή όπως θα μπορούσε να κληθεί να υπηρετήσει οποιοσδήποτε άλλος πολίτης. Ήταν πασίγνωστο ότι απέφευγε να παίρνει ενεργό μέρος στην πολιτική –αν και ένας απ’ τους σκοπούς των συζητήσεων που είχε με τους νέους ήταν να τους προετοιμάζει να παίζουν τον ρόλο τους στην πολιτική ζωή κατά τρόπο έντιμο και αποδοτικό- και προτιμούσε να πορεύεται τον δικό του δρόμο, αδέσμευτος κομματικά, ακολουθώντας μόνο την εσωτερική του πεποίθηση για το τι ήταν σωστό.

Εάν στην παραπάνω περίπτωση η συνείδησή του προερχόμενη απ’ το “δαιμόνιο” και ο σεβασμός του προς το νόμο εναντιώθηκαν στη απόφαση μιας δημοκρατίας, κάπου δυο χρόνια αργότερα τον βρίσκουμε ν’ αποκρούει με το ίδιο θάρρος μιάν απαίτηση της ολιγαρχίας των Τριάκοντα, που μόλις είχαν εγκατασταθεί. Αυτοί έφεραν ευθύνη για μια σειρά δικαστικών εγκλημάτων, εναντίον πλουσίων κυρίως πολιτών, για να τους πάρουν την περιουσία. Σε μία προσπάθεια να εμπλέξουν τον Σωκράτη στις βιαιοπραγίες τους, τον διέταξαν μαζί με τέσσερις άλλους να συλλάβει κάποιον πλούσιο ονόματι Λέοντα Σαλαμίνιο. Η ηγεσία του καθεσττώτος, όπως οι συγγενείς του Πλάτωνα, Κριτίας και Χαρμίδης, ίσως να νόμιζαν πως μπορούσαν να τον θεωρούν δικό τους, μια και είχαν διατελέσει μέλη του κύκλου του και γνώριζαν επίσης ότι δεν ήταν υποστηρικτής του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος, αλλά υποτίμησαν την προσήλωσή του στη νομιμότητα. Οι άλλοι υπάκουσαν, και ο Λέων συνελήφθη και θανατώθηκε, ο Σωκράτης όμως επέστρεψε απλώς στην καθημερινότητά του.

Της ψυχής επιμελείσθαι.

Μια από τις πιο επίμονες παραινέσεις του Σωκράτη προς τους συμπολίτες του ήταν ότι έπρεπε να φροντίζουν –να επιμελούνται, να μεριμνούν- για την ψυχή τους (της ψυχής επιμελείσθαι). Στην απολογία του Πλάτωνα λέει (29b):

Δεν πρόκειται να σταματήσω να φιλοσοφώ και να σας συμβουλεύω και να φανερώνω την αλήθεια σ’ όποιον από εσάς συναντώ κάθε φορά, λέγοντας τα συνηθισμένα μου: «Καλέ μου άνθρωπε…. δεν ντρέπεσαι να φροντίζεις για το πώς θα αποκτήσεις περισσότερα χρήματα, και για τιμές, και για δόξες, και να μη φροντίζεις ούτε να νοιάζεσαι για τη σωστή γνώση και την αλήθεια και για το πώς θα κάνεις όσο γίνεται καλύτερη τη ψυχή σου;» Και στο 30a Δεν κάνω τίποτ’ άλλο, εκτός από το να σας συμβουλεύω , νέους και πρεσβυτέρους το ίδιο, να μην φροντίζετε πρώτα για το σώμα σας ή για χρήματα, ούτε τόσο πολύ όσο φροντίζετε για την ψυχή σας, πως δηλαδή, θα την κάνετε όσο γίνεται πιο καλή.

Η αρχαία λέξη ψυχή δεν έχει την αισθηματική χροιά με την οποία είναι φορτισμένη σήμερα, ύστερα από χρήση αιώνων σε χριστιανικούς συμφραζόμενους τύπους. Όπως την αντιλαμβανόταν ο Σωκράτης και η προσπάθεια που απαιτούσε από τους συμπολίτες του ήταν φιλοσοφικής και διανοητικής φύσεως παρά θρησκευτικής, αν και δεν έλειπαν οι θρησκευτικές συνδηλώσεις της ψυχής τόσο στην εποχή του όσο και προηγουμένως. Ο Burnet μάλιστα έφτασε στο σημείο να πει ότι «η λέξη ψυχή όχι μόνο δεν είχε ποτέ χρησιμοποιηθεί πρωτύτερα με αυτόν τον τρόπο, αλλά ούτε και υπήρξε ποτέ αυτό που ο Σωκράτης ονόμαζε έτσι» Για να τεκμηριωθεί όμως αυτή η άποψη, χρειαζόταν μια διερεύνηση στην ιστορία της λέξης, την οποία και άρχισε να κάνει, όπως κι άλλοι πριν από αυτόν. Ως τον πέμπτο αιώνα η λέξη είχε ήδη προσλάβει εξαιρετικά περίπλοκες συνδηλώσεις. Η ομηρική της έννοια ως ψυχής-(ανα)πνοής, που δεν ήταν τίποτε χωρίς το σώμα και δεν είχε καμία σχέση με διάνοια ή αίσθημα, εξακολουθούσε να ισχύει. Το ίδιο και η ψυχή-πνεύμα, την οποία μπορούσε να καλέσει κανείς από τον Άδη για να του προφητεύσει το μέλλον και να βοηθήσει ή να τιμωρήσει τους ζωντανούς. Υπήρχε ακόμη η ψυχή των μυστηριακών θρησκειών, η οποία ήταν συγγενής με τη θεότητα και άξια για μια ζωή μακαριότητας ύστερα από το θάνατο, αρκεί να είχαν τηρηθεί προσεκτικά οι αναγκαίοι τελετουργικοί κανόνες.

Συνεχίζετε…..