Ο ΑΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΩΝ ΜΑΘΕΣΣΑΙΩΝ στη ΣΑΛΑΜΙΝΑ και οι φορητές Αγιογραφίες του.
Το κτίσμα της ανακαινισμένης εκκλησίας που παρέδωσε στους πιστούς της Σαλαμίνας, ο κτήτορας ΓΙΩΡΓΑΚΗΣ Σ. ΜΑΘΕΣΗΣ στη πρώτη Μαρτίου του 1806 επί της Οθωμανικής κατοχής, του Αγίου και θαυματουργού Αγίου Δημητρίου, με ΜΟΝΟ τα ίδια οικονομικά του έξοδα και με άδεια από την πόλη με τους Κανούνς (Κανόνες) του Σουλεϊμάν κάτι ανάλογο με το φιρμάνι. Ήταν ένας περίλαμπρος Μητροπολιτικός Ναός για τα δεδομένα εκείνης της εποχής και εσωτερικά ενδεδυμένος με τις Άγιες Εικόνες της παλαιότερης εκκλησίας του 1675 περίπου. Οι περισσότερες αναφέρονται έργα του Αθηναίου αγιογράφου ‘’ΙΩΑΝΝΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΝΤΟΥΝΤΑ’’
Ενώ η εφέστια εικόνα (προσκυνηματική) όπως αναφέρει ο κος
Παναγιώτης Βελτανισινιάν φέρει ασημένιο πουκάμισο με την επιγραφή: ‘’η παρούσα εικών υπάρχει του Αγ. Δημητρίου
Σαλαμίνος επιμέλεια δε του κτήτορος της εκκλησίας κου Αργυρού - Γεωργίου Μάθεση
1824 Ιουλίω’’.
.jpg)
Επίσης, στις φορητές εικόνες του Ιερού Ναού, ο Νικόλαος Γραικός, εντοπίζει εκτός την ενυπόγραφη εικόνα από τον Ιωάννη Αθανασίου Ντούντα την του Αγίου Δημητρίου με σκηνές από το μαρτυρολόγιο Του, χρονολογίας 1796 και μια σειρά από Δεσποτικές και άλλες φορητές του ιδίου γνωστού αγιογράφου, μέσα στον ιστορικό Ιερό Ναό καθώς θα δούμε παρακάτω.
Επί της γνωστής μαρμάρινης επιγραφής, πάνω από την είσοδο του Ι. Ναού διαβάζουμε:
Ο ναός ούτος εν αρχή ωκοδομήθη τη συνεργεία
και συνδρομή του Γεωργίου
Σ. Μάθεση την 1 Μαρτίου 1806, εκ δευτέρου δε κατά το ήμισυ προστεθέν ανηγέρ-
θη κατά την 10 Οκτωβρίου 1874 τη συνεργεία μόνον των εκκλησιαστικών
συμβούλων Κοσμά Ν. Μάθεση [εκγονού του άνω Γ. Μάθεση] Ιωάννου Σ.
Ανδριανού και Παπαιωάννου Πάλλα και
επί Δημάρχου Α. Κουλούρη
Δηλαδή, πρωτοστατεί και πάλι για την προέκταση του εκκλησιαστικού οικοδομήματος ένας Μάθεσης! Ο Κοσμάς Μάθεσης τούτη τη φορά, ο εγγονός του Γιωργάκη Μάθεση και που βέβηλα χέρια επιχείρησαν να σβήσουν το όνομά του από την μαρμάρινη επιγραφή με καλέμι, καθώς έγινε και με την προσωπογραφία του παππού του, Γιωργάκη που την αντάμωνες από τη μέση και κάτω του χτιστού προσκυνηταριού ώστε να μνημονεύετε εσαεί ο κτήτορας. Το 1879 όμως δίχως αιτία την κατέστρεψε ο εφημέριος Περικλής Μεθενίτης.
Για αυτό το τόσο σημαντικό λόγο ο Ιστορικός Ναός του Αγίου Δημητρίου ονομαζόταν και οι παλαιοί ακόμη Κουλουριώτες έτσι τον λένε ''των ΜΑΘΕΣΣΑΙΩΝ'' διότι στις σημαντικές οικοδομικές φάσεις υπήρξαν κτήτορες από την Οικογένεια Μάθεση.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ΧΡΙΣΤΙΑΛΕΝΑ ΞΥΓΚΗ:
Ο ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ (της Αθηναϊκής οικογένειας του αγιογράφου ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΝΤΟΥΝΤΑΣ) ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΣΑΛΑΜΙΝΑ (ΤΕΛΗ 18ου - ΑΡΧΕΣ 19ου αι.)
Αφετηρία της έρευνας για τη δράση του αγιογράφου Ιωάννη Ντούντα στο νησί της Σαλαμίνας υπήρξε η καταγραφή έργων του στη δίτομη έκδοση ‘’Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση’’ του Μανόλη Χατζηδάκη και της Ευγενίας Δρακοπούλου. Ο αγιογράφος Ιωάννης Ντούντας ήταν δυτικότροπος και συνήθιζε να εργάζεται επάνω σε ξύλινη επιφάνεια. Έδρασε στο μεταίχμιο του 18ου και του 19ου αιώνα και ήταν γιος τού επίσης αγιογράφου Αθανασίου Ντούντα (εξ ού και το Αθανασίου).
Κατά τον 18ο αιώνα η Σαλαμίνα, όπως όλη η Βαλκανική χερσόνησος και η Μικρά Ασία, βρισκόταν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία. Το πρώτο έργο που χρονολογικά εμφανίζεται στη Σαλαμίνα είναι η Ανάσταση του Ιησού Χριστού στη Μονή Φανερωμένης, έργο του 1788 (ΑΨΠΗ / χειρ ἰωάννου / ἀθανασίου, Εικ. 1), έπεται η εικόνα του Αγίου Νικολάου, έργο του 1796 (ΑΨϤϞ / χειρ ἰωάννου ἀθανασίου Τοῦ ἐξἀ/θηνῶν) στο ομώνυμο Μοναστήρι.
Ο Νικόλαος Γραίκος στη διατριβή του ‘’Ακαδημαϊκές τάσεις της εκκλησιαστικής ζωγραφικής στην Ελλάδα κατά τον 19 αιώνα’’ εντάσσει στην εργογραφία του Αθανασίου και δεσποτικές εικόνες.
Ο Ν. Γραίκος καταγράφει στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ραφαήλ, που βρίσκεται στα νότια του Ιερού Ναού του Αγίου Δημητρίου, τις ακόλουθες δεσποτικές εικόνες: Άγιος Δημήτριος με τέσσερεις σκηνές του Βίου του (υπογραφή: ΑψϤϞ 1796 / χειρ ἰωάννου ἀθα/νασίου Τοῦ ἐξ ἀθην[ῶν], Άγιος Γεώργιος με τέσσερις σκηνές του Βίου του, Άγιος Σάββας και Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ. Οι συγκεκριμένες ήταν στο τέμπλο του αρχικού ναού πριν την κατεδάφισή του στις αρχές του 19ου αιώνα . Έχοντας ως αφετηρία τα ενυπόγραφα έργα του τέμπλου στο Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στα Λεμόνια, που είναι το μοναδικό in situ έργο του Αθανασίου (τοποθετημένο σε νεότερο τέμπλο του 1804).
Επίσης αναφέρει, καταφέραμε να εντοπίσουμε και να αποδώσουμε στον Αθανασίου άλλες πέντε εικόνες του δωδεκάορτου από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου που κατεδαφίστηκε στις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτές είναι: το Γενέσιο της Θεοτόκου, τα Εισόδια της Θεοτόκου, η Βαϊοφόρος, η Κοίμηση της Θεοτόκου και οι Άγιοι Απόστολοι. Η απόδοση των έργων αυτών έγινε με συγκριτική αντιπαραβολή των όμοιων θεματολογικά εικόνων από τους τρεις ναούς του νησιού. Επί παραδείγματι, η Βαϊοφόρος από το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου ομοιάζουν όχι μόνο στην απόδοση των προσώπων αλλά και στη στάση τους. Ομοιότητες παρατηρούνται επίσης στα κτήρια και γενικά στον κάμπο (βάθος, φόντο) της εικόνας. Από τη θεματολογία των εικόνων του δωδεκάορτου του Ι. Ναού του Αγίου Δημητρίου μπορούμε να υποθέσουμε ότι το τέμπλο του 1796 ήταν υπερμέγεθες. Αυτή η απεικόνιση εξηγεί τον λόγο του μη εντοπισμού κάποιας από τις κεντρικές εικόνες του δωδεκάορτου αλλά και από τις δεσποτικές, που μάλλον καταστράφηκαν με την κατάρρευση του Ναού στις αρχές του 19ου αιώνα. Στο τέμπλο του σημερινού παρεκκλησίου του Αγίου Ραφαήλ στον Ναό του Αγίου Δημητρίου έχουν τοποθετηθεί οι δεσποτικές: Μήτηρ Θεού, Ιησούς Χριστός και Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, έργα του 1806. Οι εικόνες του δωδεκάορτου είναι στο επιστήλιο του σημερινού κεντρικού ναού, όπου και χρησιμοποιήθηκε η ήδη υπάρχουσα εικόνα του Αγίου Δημητρίου του 1796, για αυτό και δεν βρέθηκε άλλη στον Ναό. Η Σταύρωση με το ένα Λυπηρό φυλάσσονται στο πνευματικό κέντρο του Ναού, ενώ το Λυπηρό που εικονίζει την Παναγία βρίσκεται στο Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Σαλαμίνας και προέρχεται από τη συλλογή του αρχαιολόγου Δημητρίου Ι. Πάλλα (1907-1995).
Ο αριθμός των εικόνων του Αθανασίου, που βρίσκονται στη Σαλαμίνα, ανέρχεται πλέον στις ενενήντα. – Φαίνεται ότι στα πρώτα του έργα ο Αθανασίου διακρίνεται για την αναπαραγωγή παλαιότερων δυτικής προέλευσης σχημάτων. Μαζί με τον πατέρα του θα πρέπει να θεωρηθούν επίγονοι του Γεωργίου Μάρκου από το Άργος. Γενικά έχει παρατηρηθεί ότι φορητές εικόνες με ποιότητα στην εκτέλεση γίνονται όλο και πιο σπάνιες στη νότια Ελλάδα όσο προχωρά ο 18ος αιώνας. Η παρουσίαση και αξιολόγηση των έργων του Αθανασίου που προηγήθηκε ευελπιστούμε πως εν μέρει συμπληρώνει ένα κενό στην έρευνα για την όψιμη μεταβυζαντινή ζωγραφική.
Επίσης μία παρόμοια ιστόρηση έχουμε και από τον ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΕΛΤΑΝΙΣΙΑΝ
‘’Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ’’ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΑΡΧΕΙΩΝ, ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ στη ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ του.
Διαβάζουμε στη σελίδα 91
Στο ιερό και στο τέμπλο του ναού των νεομαρτύρων αγίων φυλάσσονται έργα του αγιογράφου Ιωάννου Αθανασίου, της οικογένειας Ντούντα (ή Τούντα) από την Αθήνα (βλ. Μανόλης Χατζηδάκης - Ευγενία Δρακοπούλου, Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830), Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών 62, Αθήνα 1997, 251). Συγκεκριμένα, οι εικόνες του Αγίου Γεωργίου, των Αρχαγγέλων Γαβριήλ και Μιχαήλ μέσα στο Ιερό Βήμα του παρεκκλησίου και η εικόνα του Αγίου Δημητρίου, τοποθετημένη στον νότιο τοίχο του, έξω από το Διακονικό του Ι. Βήματος, είναι έργα του Ιωάννου Αθανασίου από την Αθήνα (Ντούντας ή Τούντας) κατά το 1796 (υπογραφή φέρει μόνο η εικόνα του Αγ. Δημητρίου). Στο τέμπλο, ο Χριστός Παντοκράτορας, η Παναγία, ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και ο Άγιος Σάββας, τοποθετημένος στην εσωτερική πλευρά του τέμπλου, είναι ανυπόγραφα έργα, του Ιωάννη Αθανασίου (Ντούντα ή Τούντα) κατά το 1806 (είναι πανομοιότυπα έργα με τις υπογεγραμμένες δεσποτικές εικόνες στον Άγ. Νικόλαο στα Λεμόνια και έχουν χρησιμοποιηθεί τα ίδια ανθίβολα). Οι τρεις εικόνες του 1796 καθώς και αυτή που είναι σε προσκυνητάρι με τον Άγ. Δημήτριο (του 17ου αι.; και πλησίον του τάφου του Καραϊσκάκη) και φέρει ασημένιο ‘’πουκάμισο’’, προφανώς προέρχονται από τον παλαιότερο ναό που κατεδαφίστηκε, λόγω της σαθρότητάς του, για να χτιστεί το 1806 ο νέος ναός. Στην προσκυνηματική εικόνα του Αγ. Δημητρίου, πάνω στο ασημένιο ‘’πουκάμισο’’ και στην κάτω πλευρά του υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή: ‘’η παρούσα εικών υπάρχει του Αγ. Δημητρίου Σαλαμίνος επιμέλεια δε του κτήτορος της εκκλησίας κου Αργυρού Γεωργίου Μάθεση 1824 Ιουλίω’’. Οι εικόνες του 1806 στόλιζαν το τέμπλο μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε και αντικαταστάθηκαν το 1899 με τις δεσποτικές του Πολυχρόνη Λεμπέση, αφού τοποθετήθηκαν σε διάφορα σημεία μέσα στην εκκλησία. Ο ναός κοσμείται και με έργα του Δημ. Π. Ανδριανού (1843-1923). Το 1972, με την οικοδόμηση του παρεκκλησίου, τοποθετήθηκαν όλες οι παλιές αυτές εικόνες σε αυτό (εκτός των έργων του Λεμπέση, που παρέμειναν στο τέμπλο).
Πηγές:
*) Ευγενία Σοφρά – Μάθεση: ΤΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΠΑΛΛΑ Σαλαμίνα 2010
https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/23019?lang=el#page/8/mode/2up
*)ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΕΛΤΑΝΙΣΙΑΝ: ‘’Η ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ ΑΠΟ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 17ου ΑΙΩΝΑ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ’’ ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΔΙΚΑΙΟΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΓΓΡΑΦΑ ΑΡΧΕΙΩΝ, ΠΡΟΦΟΡΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΠΕΡΙΗΓΗΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ στη ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου